Tác giả Hữu Thỉnh sinh năm 1942, quê ở Tam Dương, Vĩnh Phúc. Ông thường viết về thiên nhiên thanh bình, tĩnh lặng với giai điệu nhẹ nhàng, trong sáng. Ông đã thổi 1 luồng gió mới vào thơ mùa thu của Đồng bằng Bắc Bộ qua bài thơ “Sang thu”.
Tác phẩm viết đầu thu năm 1977, khi người lính Hữu Thỉnh vừa cùng dân tộc trải qua cuộc chiến tranh khốc liệt và được hưởng cuộc sống hòa bình sau chiến thắng mùa xuân năm 1975. Được in trong “Từ chiến hào đến thành phố”, bài thơ miêu tả những chuyển biến nhẹ nhàng mà rõ rệt của đất trời vào thu.
“Bỗng nhận ra hương ổi
Phả vào trong gió se
Sương chùng chình trong ngõ
Hình như thu đã về”
Mở đầu bài thơ, Hữu Thỉnh đã miêu tả những dấu hiệu sang thu trong không gian hẹp: “ngõ”. Từ “bỗng” thể hiện sự bất ngờ, ngạc nhiên của tác giả trước tín hiệu đầu tiên của mùa thu như lâu ngày mới gặp lại. Mùi hương ổi, tuy quen thuộc nhưng vẫn còn mới mẻ trong thi ca, tỏa mạnh thơm ngát quện vào làn gió gió se, dội vào không gian, khứu giác của tác giả. Cơn gió heo may thoáng mát, khô ráo, se lại, không còn là cơn gió ẩm ướt, nóng nực của mùa hạ, sương vì thế mà cố ý chậm lại, chưa tản ra như muốn nán lại cái tiết trời của buổi sáng này. Hình ảnh cụ thể, một làn sương được nhân hóa qua từ “chùng chình”, “ngõ” ẩn dụ như khoảng không kết nối giữa hai mùa đã làm vần thơ trở sinh động, đang nhún nhảy. Cảm nhận những chi tiết mới mẻ lúc trời đầu thu bằng cả cơ quan cảm nhận thị giác, khứu giác và xúc giác, tác giả reo lên khe khẽ, một lời thông báo nhỏ nhẹ: “hình như thu đã về”. Tinh tế trong cảm nhận chi tiết của mùa thu, cô đọng đem đến cho người đọc cảm giác đầy đủ, đem lại mùa thu trọn vẹn. Nếu ở khổ một, các sứ giả tượng trưng của mùa thu còn vô hình, mờ ảo thì sang khổ 2, tác giả đã miêu tả chúng trong không gian rộng hơn, cao hơn với nhiều tầng bậc khác nhau.
“Sông được lúc dềnh dàng
Chim bắt đầu vội vã”
Khổ thơ thứ 2 khá đăng đối, nhịp nhàng. Qua câu thơ đầu, “sông” được thấy vào lúc chuyển giữa hạ và thu, đang thong dong, lững lờ trôi: “dềnh dàng” không dâng cao, chảy xiết như mùa hạ. Chim đã cảm nhận được hơi lạnh để nhanh chóng bay về xứ ấm , rậm rạp thêm cho tổ ấm của mình. Cặp từ trái nghĩa: “dềnh dàng” – “vội vã” thể hiện sự đối lập trong vận động trái chiều của sự vật vào thời khắc chuyển mùa của 2 chiều không gian khác nhau: Trời và đất. Qua đây thấy được sự chăm quan sát của nhà thơ đã làm cho cảnh vật vô tri vô giác bỗng trở nên gợi hình, gợi cảm với người đọc.
“Có đám mây mùa hạ
Vắt nửa mình sang thu”
Sử dụng nghệ thuật nhân hóa đám mây: “vắt nửa mình sang thu” như một nửa còn lại ở mùa hạ, một nửa ở mùa thu là sự tinh nghịch của cảnh vật. Ranh giới giữa 2 mùa được xây dựng lên cụ thể, rõ rệt hơn thì sang khổ 3 mùa thu được đón nhận bằng lí trí và những suy ngẫm sâu sắc về thiên nhiên, cuộc đời, con người nhà thơ.
“Vẫn còn bao nhiêu nắng
Đã vơi dần cơn mưa
Sấm cũng bớt bất ngờ
Trên hàng cây đứng tuổi.”
Sang thu, cái nắng mùa hạ vẫn còn nhưng đã giảm đi về mức độ và số lượng, chúng không còn chói chang hay mưa ào ào nước đổ như những ngày hè tháng 6, tháng 7. Sấm cũng không đủ mạnh mà làm hàng cây giật mình hoảng sợ. Thiên nhiên, từ thời tiết đến sinh vật được diễn tả trọn vẹn trong khoảnh khắc giao mùa qua nghệ thuật lượng từ: “còn bao nhiêu nắng”, “vơi dần mưa”, “sấm bớt bất ngờ”. 2 câu cuối vừa là hình ảnh tả thực vừa là hình ảnh ẩn dụ. Hình ảnh ẩn dụ “sấm” và “hàng cây đứng tuổi”: Khi con người ta đã trưởng thành, từng trải thì không còn cảm thấy bất ngờ trước những cái biến cố bất thường, ngoại cảnh của cuộc đời. Những năm 1975 trở về trước, nước ta có một mùa “Hạ” nóng, chói chang của chiến tranh đem đến thì khi bài thơ được sáng tác năm 1977, nó là mùa thu đầu tiên của đất nước: bình yên, hòa bình được sống trong độc lập. Tác giả được chứng kiến, cảm nhận sự sống thanh yên của vạn vật, từ đó khắc họa nên một mùa thu thật dễ chịu và để người đọc được tận hưởng nó. Đất nước, đồng bào chúng ta vất vả, khổ cực quá nhiều bây giờ sống yên bình như vậy, không còn ai phải ngó địch nữa, họ được tự do và thật sự tận hưởng những cảnh đẹp, giá trị của cuộc sống. Mùa thu trong bài thơ không chỉ là mùa thu của thiên nhiên mà còn là mùa thu của đất nước.
Tóm lại, bằng sự phát hiện và chọn lọc những chi tiết thơ đẹp, gợi cảm, đặc sắc về thời điểm giao mùa từ cuối hạ sang đầu thu ở đồng bằng bắc bộ, sáng tạo trong việc sử dụng từ ngữ, bài thơ “Sang thu” đã thể hiện cảm nhận tinh tế và tâm trạng ngỡ ngàng, cảm xúc bâng khuâng của nhà thơ khi nhận ra những tín hiệu báo thu sang. Đồng thời, thời gian cũng bộc lộ những suy ngẫm mang tính triết lí về con người và cuộc đời để làm nên cái tôi chữ tình sâu sắc trong bài thơ.