I. Chức năng nhận thức của văn học
1. Văn học cung cấp tri thức bách khoa về hiện thực đời sống:
– Văn học cung cấp tri thức, mang đến sự hiểu biết cho con người.
Nhưng văn học không như các môn khoa học khác, nhận thức hiện thực theo kiểu phân môn mà phản ánh cuộc sống trong toàn bộ tính toàn vẹn của nó.Ví dụ: Khi đọc tác phẩm “Dế Mèn phiêu lưu ký” của nhà văn Tô Hoài, người đọc tìm hiểu thêm nhiều chi tiết lí thú từ hình dáng đến tập tính sống của loài dế mèn, dế trũi, hay bọ ngựa… Thế giới loài vật trở nên sống động và gần gũi hơn trong mắt người đọc. Đọc bộ “Thần thoại Hy Lạp”, người đọc còn khám phá thêm những cách giải thích các hiện tượng tự nhiên, đời sống tinh thần của người xưa theo cái nhìn mới mẻ và đầy logic thú vị, văn học chính là cuốn bách khoa toàn thư phản ánh hiện thực đời sống. Hay như “Chí Phèo”, “Trẻ con không thể ăn thịt chó”, “Lão Hạc”, “Một bữa no”… của nhà văn Nam Cao,nhà văn đã dựng lên cả một thời lầm than, khổ cực và túng quẫn của người nông dân trong dưới ách đô hộ “một cổ hai tròng”.
– Văn học là cái kho chứa khổng lồ những tri thức về đời sống xã hội. Văn học dễ dàng tái hiện lại quá khứ, chứa đựng cả những sự kiện lịch sử, cung cấp những tri thức có giá trị về lịch sử, kinh tế, quân sự, văn hóa…
Thực vậy, các tiểu thuyết lịch sử như “Tam Quốc Diễn Nghĩa” của La Quán Trung hay “Hoàng Lê Nhất Thống Chí” của Ngô gia văn phái đã đưa ta về với lịch sử, với quá khứ xa xăm của dân tộc. “Chí Phèo” của Nam Cao, “Tắt đèn” của Ngô Tất Tố hay “Bỉ vỏ” của Nguyên Hồng… phản ánh quá trình phá sản, bần cùng hóa của người nông dân đang diễn ra một cách khốc liệt. Không chỉ những người viết văn, thưởng thức văn học mới nhận thấy chức năng phản ánh hiện thực này của văn học. Chính các nhà kinh điển của chủ nghĩa Marx cũng đánh giá cao khả năng cung cấp tri thức của văn học.
-Văn học còn giúp ta tìm hiểu thân phận của con người, khám phá các tính cách xã hội của một giai đoạn, một xã hội, một tầng lớp, một giai cấp…• Những ai từng say mê với kịch của Sheaspear thì hẳn không khó nhận thấy sự cực đoan của xã hội thời bấy giờ, những chuyện tình bi đát chính là cục diện, là cuộc sống giàu có trong tù túng không lối thoát• “Truyện Kiều” cũng dựng lại một xã hội nhơ bẩn, xem đồng tiền hơn cả con người, lấy sự vạn năng của đồng tiền để xoay chuyển cả thế gian, vùi dập con người…• Mỗi tác phẩm văn học dù ít hay nhiều điều đề cập một khía cạnh của xã hội đó
2. Văn học giúp con người tự nhận thức chính mình và cuộc sống:
Bằng các hình tượng nghệ thuật, văn học giúp ta nhận thức được các giá trị tinh thần kết tinh trong thế giới đối tượng, khơi gợi khả năng biến quá trình nhận thức thế giới khách quan thành quá trình tự nhận thức về bản thân- Văn học còn giúp con người tự nhận thức về mình.
Đọc những đoạn thơ sau đây, bạn có cảm nghĩ gì? “Thà một phút huy hoàng rồi chợp tối Còn hơn le lói buồn suốt trăm năm.” Xuân Diệu – “Giục giã” “Hoa sen nở trong ánh mặt trời Rồi mất đi tất cả những gì nó có Nhưng chắc nó không muốn làm chiếc nụ Trong sương mù vĩnh viễn của mùa Đông.” Tago – “Người làm vườn” Có phải sau khi đọc những dòng thơ trên, bạn bắt đầu trăn trở suy nghĩ hay chí ít cũng tự đặt ra cho mình những câu hỏi: mình là ai? Mình sống vì cái gì? Mục đích sống của đời mình là gì? Nếu có, tức nhiên bạn phải nhìn nhận thực tế rằng văn học bước đầu đã tác động đến nhận thức của bạn
• Lịch sử văn học đã từng chứng kiến không ít những thay đổi tích cực (lẫn tiêu cực) của con người dưới ảnh hưởng của văn học: Đã có không ít những chí sĩ yêu nước tòng quân giữ nước khi nghe “Hịch tướng sĩ” của Trần Hưng Đạo, hay không ít người mê muội đã quay đầu lại khi đọc những tác phẩm của Nguyển Ái Quốc, Phan Bội Châu. Thơ của Hồ Xuân Hương phản ánh cái khát vọng khẳng định bản thân và khát vọng sống của người phụ nữ -Văn học giúp ta hiểu được cái giá trị của mình,thấy được vị trí của mình, biết mình phải làm gì và có thể làm gì cho cuộc sống chung Khi cùng hòa mình vào công tác khôi phục đất nước sau chiến tranh, khí thế hừng hực lẫn tinh thần kiên cường, biến chiến trường xưa thành một nông trường xanh tươi trong “Mùa lạc” của Nguyễn Khải, bạn có băn khoăn suy ngẫm về giá trị của cuộc đời: “Sự sống nảy sinh từ cái chết” Hay như tiếp cận với những dòng thơ rỉ máu của Hàn Mặc Tử, bạn có từng nghĩ đến và khâm phục nhà thi sĩ, dám sống, dám yêu và cả dũng cảm đón nhận cái chết được báo trước, không nao núng, hay trốn chạy cái chết mà vẫn sống là làm thơ đấy. Như vậy chức năng nhận thức của văn học là vô cùng rộng lớn, tùy theo cách diễn đạt của nhà văn, sự cảm thụ của người đọc mà văn học tác động khác nhau.